پوشش گنبد در ایران سابقه دیرینه دارد. محدودیت های عرضی چوب و ارتفاعی آن سبب ایجاد پوشش های سغ گونه سقف شد تا عرض های بیشتری را در بر بگیرد. قدیمی ترین شکل منحنی سقف در پوشش زیرین چغازنبیل متعلق به هزاره دوم قبل از میلاد است. در متون کهن نیز قدیمی ترین کنبد ثبت شده متعلق به دوران اشکانیانی و اوایل ساسانی است.

گنبد از لحاظ هندسی به دوران چفدی مشخص حول محور قائم به وجود می‌آید و نیز از سه جز تشکیل شده است :
1- گنبد خانه (خود گنبد)
2- بشن یا هیکل گنبد به شکل مکعب که چهار طرف آن معمولا باز است.
3- چپیره یا قسمت جمع شده گی و یا تبدیل زمینه مربع یا مستطیل به دایره

در بعضی مواقع زمینه ها مستطیل شکل بوده اند که با گوشه سازی آن را به بیضی و سپس به دایره تبدیل می‌کردند از نمونه های آن می‌توان به مسجد حاج رجبعلی تهرانی و امام زید بینعلی در ورامین اشاره کرد.

چپیره سازی در گنبد به دو بخش عمده تقسیم می‌شود :

1- گوشه سازی یا گوشه بندی که خود به دو بخش :
a- سکنج یا اسکنج
b- ترمبه به معنای جمع شده

2- شکنج یا چین و چروک که خود نیز به دو گونه تقسیم می‌شود :
a- طاق بست یا طاق بندی
b- کاربست یا کاربندی

انواع گنبد :

بنا به گفته های استاد پیرنیا گنبد از لحاظ فرم به 4 گروه تقسیم بندی می‌شوند:

1- گنبد نار یا پیازی به شکل نیم کره که رایج ترین نوع کنبد است.

2- گنبد رک که به صورت هرمی یا مخروطی است و غالبا بر روی یک پایه استوانه و یا منشوری شکل می‌گیرد.

3- گنبد خرپشته مانند رک هرمی است اما سطوح آن به هم برابر نیستند.
4- گنبد اورچین که مانند گنبد رک مخروطی است با این تفاوت که رویه آن به صورت پلکانی است.

اما دو نوع گنبد دیگر نیز در برخی منابع ذکر شده اند مانند گنبد خاکی که از چقد بیز کند به وجود آمده اند و گنبد کمبیزه که قاعده اش بیضی است.

ذکر این نکته نیز الزامی است که برخی از گنبد ها را به صورت دو پوسته می سازند که علت آن ایزوله سازی تبادلات حرارتی بین داخل و خارج بنا بوده و نیز از نظر سازه ای پوسته زیرین معمولا باربر بوده و پوسته رویین جهت نما سازی و بزرگ نشان دادن بنا از منظر شهری و همچنین عایق برودتی بوده است.طز

سغ : منحنی، پوشش هایی که به شکل منحنی می‌باشد.

چفد : یا چغد یا چفت به معنی طاق و قوس می‌باشد.

.

منبع : mohamadansari.blog.ir

.